Op deze pagina verwijs ik naar de bronnen die ik heb geraadpleegd om tot deze blogs te komen. Tevens is dit de plek om te vermelden welke keuzes ik heb gemaakt met betrekking tot wat wel en niet is meegenomen in het totale verhaal en welke keuzes gemaakt zijn in taalgebruik en spelling.

  

Om met het laatste te beginnen: 
Citaten uit artikelen of van personen zijn in hun oorspronkelijke vorm en spelling gelaten. Een enkele keer is een persoonsnaam in een oorspronkelijk verslag verkeerd gespeld (of later naar een modernere variant overgegaan) en dat is gecorrigeerd en/of consequent in de moderne spelling geschreven. Een enkele keer staat een naam nog steeds verkeerd of anders gespeld in de afbeelding van een krantenartikel of advertentie. Dat is logischerwijs ongewijzigd gebleven.   

 

Wat betreft keuzes die gemaakt zijn met betrekking tot de beschreven gebeurtenissen: 
Het uitgangspunt is de wijk Liskwartier en de verschillende gebeurtenissen die de bewoners en personeel van bedrijven en instanties hebben zien afspelen sinds de eerste bouwplannen omstreeks 1901. Soms wordt een klein uitstapje gemaakt naar delen buiten de wijk die in het huidige Bergpolder liggen. Het totale gebied dat wordt beschreven ligt daarmee grofweg in de driehoek tussen de Bergweg, de Schieweg en de Ceintuurbaan langs de A20. Beschrijvingen van het gebied buiten het Liskwartier beperken zich over het algemeen tot de uitbreiding van de stratenplannen en bouw of werkzaamheden van de belangrijkste openbare gelegenheden, scholen, kerkelijke- en gemeentelijke gebouwen. 

 

Voor wat betreft de bronnen:  
Veel gebeurtenissen die zich in het Liskwartier hebben afgespeeld zijn te reconstrueren met behulp van advertenties, familieberichten en nieuws uit de verschillende kranten en tijdschriften die sinds de allereerste bouwplannen verschenen. Een onmisbare hulp hierbij is delpher.nl die miljoenen pagina’s online doorzoekbaar heeft. Voor artikelen die na 1995 verschenen zijn geldt vaak nog een auteursrecht en deze zijn daarom (nog) niet via delpher te doorzoeken. Hier biedt het stadsarchief in Rotterdam houvast en is er van veel (wijk)kranten nog een redelijk online archief.  
De kranten die geraadpleegd zijn geven, met name in de eerste helft van de 20ste eeuw, vanuit hun specifieke zuil hun visie op gebeurtenissen weer. De verslagen en advertenties uit de kranten zijn vaak momentopnames van grotere gebeurtenissen die zich op de achtergrond afspeelden. Andere bronnen geven meer overzicht over een langere periode of zijn meer toegespitst op een specifiek onderwerp. Een prachtig naslagwerk is Stad van formaat, Geschiedenis van Rotterdam in de negentiende en twintigste eeuw (Waanders uitgevers, Zwolle 2009): Laar, P. van de. Zeer behulpzaam waren de overzichten van een aantal instellingen en bedrijven die jarenlang in de wijk aanwezig waren: 100 jaar ziekenhuis Eudokia Rotterdam (1989): Bornebroek, A.H., en Nog één keer...de Bergsingel-H.B.S. (2001): Oude, L. de, Seip, D., Slooter, H.,  Een goeie bakker, de bedrijfsgeschiedenis van van der Meer & Schoep brood en banket (uitgeverij Trichis, 2017): Koster, A., zijn er voorbeelden van. 
Het is mij niet altijd gelukt om de exacte herkomst van de beelden te vinden. Veel beeldmateriaal is afkomstig uit het stadsachief. Verder komt er veel uit beeldbanken van het Nationaal Archief en beeldmateriaal uit de Tweede Wereldoorlog komt van het NIOD. Beelden die gerelateerd zijn aan Van der Meer & Schoep komen uit de collectie van Aad Koster. Daarnaast heb ik veel ansichtkaarten uit mijn eigen collectie gebruikt. De knipsels komen van delpher.nl. 
Hieronder heb ik geprobeerd per tijdvak de verschillende geraadpleegde bronnen nog wat meer in detail te noemen:

 

het eerste tijdvak (1901-1913):
Om een beeld te krijgen van de gebeurtenissen uit de 19e eeuw en de problematiek rondom de expansie van Rotterdam zijn Stadsontwikkeling van Rotterdam in het begin van deze eeuw (Rotterdams Jaarboekje 1935): Ravesteyn, L.J.C.J. , Rotterdam en zijn buren, annexeren zonder frustreren (Rotterdams jaarboekje 1995): Laar, P.Th. van de, en Van poort tot poort (Uitgeverij Nijgh en van Ditmar, 1961): Nieuwenhuis, J., behulpzame bronnen. Het boek G. J. De Jongh; havenbouwer en stadsontwikkelaar in Rotterdam (uitgeverij TOTH, 2008): Klerk, L. de, Laar P.Th. van de, Moscoviter, H. geeft inkijk in de uitdagingen waar de directeur van gemeentewerken zich voor stelde en de zaken die onder zijn leiding gerealiseerd werden. 
Een mooi en rijk geïllustreerd beeld van de groei van de stad is te zien in de Historische atlas van Rotterdam: De groei van de stad in beeld (uitgeverij Sun, 2012): Laar, P.Th. Jaarsveld, M. van. Wat meer ingezoomd op voorbeelden van woningbouw: Rotterdam woont: Atlas van de Rotterdamse woningbouw 1840-2015 (uitgeverij THOTH, 2016): Wijngaarden, A. van, Hooykaas, F. Groenendijk, P. Reijndorp, A. Daarnaast zijn er nog twee interessante digitale publicaties in opdracht van de gemeente Rotterdam verschenen onder de noemer Cultuurhistorische verkenning 19e eeuwse wijken in Noord: Es. E. van. Het document over het Oude Noorden, Agniesebuurt en Provenierswijjk is uit 2014, het document over het Liskwartier is iets later verschenen.
Over de standenmaatschappij, dienstmeisjes en het dagelijkse leven in de wijk is indirect een aardig beeld te vormen met de boeken Leven op stand, 1890-1940 (uitgeverij de Bezige Bij, 1999): Montijn, I. en Kaatje ben je boven? leven en werken van dienstbodes (uitgeverij Sun, 1985): Henkes, B. Oosterhof, H. Verder wordt in het kinderboek Bob zonder zorg (Uitgeverij Kluitman, 1911) Abkoude. Chr. van, een fictief inkijkje gegeven over hoe de jeugd zich vermaakte tussen de bouwmaterialen in het aanbouw zijnde Nieuwe Noorden. 

 

het tweede tijdvak (1914-1929):
De bundel Rotterdam en de Eerste Wereldoorlog (uitgeverij Aspect, 2016): Linden, H. van der, Ruis, E., Wils, E., besteedt uitgebreid aandacht aan de verschillende aspecten van het leven in Rotterdam gedurende die periode.
De jubileumuitgave Groei tegen de verdrukking in, begin van de gemeentelijke woningbouw in Rotterdam (onbekende uitgeverij, 1988): Mulder, A. van het Gemeentelijk Woningbedrijf Rotterdam illustreert hoe er vanaf 1918 periodes zijn waarin de gemeente Rotterdam zelf het heft in handen neemt op het gebied van sociale woningbouw, afgewisseld met periodes waarin de gemeente zich weer terugtrekt er alleen op de achtergrond beleid gevoerd wordt.
Brand in Rotterdam, facetten van de maasstad (uitgeverij WYT, 1969): Swaep, B. is het vierde deel uit een reeks onderwerpen over het Rotterdamse leven. In dit deel wordt uitgebreid ingegaan op de organisatie en het verenigingsleven van de grotendeels uit vrijwilligers bestaande brandweer zoals deze tot eind jaren '60 actief was.
Er zijn diverse boeken en publicaties te vinden over de achictecten die verantwoordelijk waren voor de bouw van een aantal markante gebouwen die in de jaren '20 van de vorige eeuw zijn neergezet. Onder andere is er een interessante digitale publicatie met een cultuurhistorisch verslag over de bouw van de H. Familiekerk: Heilige Familiekerk te Rotterdam, Cultuur- en bouwhistorische waardenstelling (digitale publicatie, februari 2017): Crimson Architecturial Historians.

 

Het derde tijdvak (1930-1939)
In haar autobiografische verhaal Het huis aan de Schiekade (uitgeverij de Arbeiderspers, 1990): Horst, T. van der, over haar jeugd in o.a. het Nieuwe Noorden in de jaren '20 en '30 beschrijft Tonny van der Horst hoe zij verhuizing na verhuizing en ondanks de onzekere inkomsten van haar vader die als variétéartiest zijn geld moet verdienen het langzaam maar zeker beter krijgt. Vooral de gedetailleerde beschrijvingen van het dagelijkse leven en de straten waar ze gewoond heeft zijn in dit kader heel interessant.
Het boek Een gehate minderheid - NSB'ers in Rotterdam (uitgever Speakers Academy, 2003): Sørensen, R. gaat uitgebreid in op de opkomst van de NSB in Rotterdam vanaf 1932 en hoe de beweging tot aan het einde van de Tweede Wereldoorlog opereerde in de stad.  
Over de mobilisatieperiode in Rotterdam vanaf eind augustus 1939 is er veel informatie te vinden in het boek Rotterdam in mobilisatietijd (uitgeverij AD donker, 1992): Romer, H.  

 

Het vierde tijdvak (1940-1945)

Over de Tweede Wereldoorlog in Rotterdam is in de afgelopen decennia enorm veel verschenen. Hieronder een aantal boeken die mij het meest hebben geholpen bij het reconstureren van de gebeurtenissen in het Liskwartier.
Allereerst Rotterdam in de Tweede Wereldoorlog (uitgever Boom Lemma, 2011): Pauw, J. L. van der, geschreven in opdracht van de gemeente Rotterdam en voor zover ik weet het meest complete overzicht van hoe de stad en de bevolking de gevolgen van de Duitse bezetting heeft ondergaan. Daarnaast zijn de boeken Rotterdam in barbaarse jaren I en II (uitgeverij AD Donker, 1990): Romer, H. zeer informatief en overzichtelijk.
Over de complexe positie van de Rotterdamse politie tijdens de bezettingsjaren is een zeer lijvig, ruim 800 pagina's tellend verslag geschreven: Handhaven onder de nieuwe orde, de politieke geschiedenis van de Rotterdamse politie tijdens de Tweede Wereldoorlog (uitgever Aprillis, 2008): Riet. F. van. Ook het Bergwegziekenhuis heeft tijdens de oorlogsjaren veel te verduren gekregen onder druk van de bezetter.  Het artikel Het gemeenteziekenhuis aan den Bergweg in de oorlogsjaren (1940-1945), (Rotterdams jaarboekje,1947): Kramer, P. A., is geschreven door de toenmalig waarnemend directeur Kramer, die na de oorlog door burgermeester Oud tot directeur werd benoemd.
Over het lot van de Joodse gemeenschap in het Liskwartier is veel te lezen op de website van joodserfgoedrotterdam.nl. Ook De Rotterdamse joden tijdens de bezetting, (Rotterdams jaarboekje, 1955): Valk, H. J., geeft een gedetailleerd verslag van de gebeurtenissen. Tot slot gaat de eindscriptie Bureau Rotterdam van de Joodsche Raad te Amsterdam; collaboratie, schipperen of verzet?, (digitale publicatie, 2018): Snijders, R. A., dieper in op de organisatie van de Joodse Raad in Rotterdam en op de vraag in hoeverre zij actie ondernam om Joden uit handen van de Duitse bezetters te houden. 
Het boekje Verdwenen Rotterdamse nooddorpen, herinneringen aan het Gelderse, Utrechtse, Drentse en Brabantse Dorp (uitgever Schuyt, 2004): Wolters, R., geeft weer hoe er geleefd werd in de verschillende nooddorpen, waarvan de stenen complexen tot in de jaren '60 hebben bestaan. Wij asocialen, (2019): Roodbol, A. G., uitgegeven door de kinderen van de auteur, vertelt het verhaal van de familie Roodbol, die in 1942 in het naamloze noodwoningencomplex (later meer bekend als het Drentse dorp) aan de Noorderkanaalweg belandt, hoe zij het stigma van asociaal opgeplakt krijgen, in een heropvoedingskamp terecht komen en in het leven na deze periode nog lang gebukt gaan onder deze behandeling. Ook in het Rotterdams jaarboekje is een publicatie te vinden over de behandeling van deze zogenaamd onmaatschappelijken: Beschavingsarbeid in de Rotterdamse noodwoningcomplexen 1940-1970 (Rotterdams Jaarboekje, 2000): Rackwitz, D.
Het leven van collaborateur Anton van der Waals is door meerdere auteurs beschreven en het Englandspiel, waarin het de SD lukte om over de radio de Engelse inlichtingendienst te misleiden is losjes gebruikt ter inspiratie voor de roman De donkere kamer van Damokles (uitgever G. A. van Oorschot, 1958): Hermans, W. F. De biografie van van der Waals met het complete verhaal is te lezen in De verrader, leven en dood van Anton van der Waals (uitgever de bezige bij, 1995): Kok, A. en ook het boek De zaak Antonius van der Waals (uitgever AD. M. C. Stok, 1974): Visser, F. is interessant.  
Over het Rotterdamse verzet, en dan met name wat zich heeft afgespeeld in de noordelijke stadswijken geven De verzetsbeweging en de chr. ambachtsschool te Rotterdam (druk: Laurens Coster, 1945): "O", Ofman, J., en Onze vaders in verzet (uitgever Trichis, 2014): Koster, A., Pijpers, P., een gedetailleerd verslag. Een ruimer overzicht van de verschillende Rotterdamse knokploegen met daarbij een genuanceerde kijk op de +/- 80 liquidaties die in Rotterdam door het verzet zijn gepleegd is te vinden in Nieuw licht op liquidaties (uitgever Aspect, 2015): Oosthoek, A. 
De razzia van Rotterdam, 10-11 november 1944 (uitgever Sijthoff, 1951, 1984): Sijes, B. A., geeft een nauwkeurig verslag van de aanleiding, de voorbereidingen, de razzia's en de tocht naar het oosten van Nederland en naar Duitsland van de ruim 52.000 mannen die de stad zijn uitgedreven. Tevens wordt er getracht een antwoord te geven op de vraag waarom dit zo'n succesvolle actie van de Duitse bezetter was.
Direct na de bezetting zijn er wat boekjes uitgegeven waarin nog vers wordt teruggekeken op de gebeurtenissen in de winter van 1944-1945 en de aanloop naar de bevrijding. Honger in Rotterdam (Uitgever Herrijzend Rotterdam, 1945): Koster. M., een boekje, geschreven door de verkoopleider van Van der Meer & Schoep die woonde aan het Willebrordusplein, geeft in feiten en cijfers weer hoe krap de rantsoenen waren en welke aangrijpende gevolgen dit had voor de bevolking van Rotterdam. Oorlogswinter 1944-1945, Noodcommissie van de gereformeerde kerk van Rotterdam C. Hulp voor allen (onbekende uitgever, 1945) is het verslag van de werkzaamheden die door de noodcommissie onder leiding van dominee Tazelaar vanuit de Bergsingelkerk zijn ondernomen. Rotterdam bevrijd, de meidagen van 1945 (uitgever Herrijzend Rotterdam, 1945): Francken, J. C., beschrijft hoe de eerste dagen van mei, in aanloop naar de bevrijding, de bevolking tussen hoop en vrees leefde en tevens de weken na de intocht van de Canadezen, wanneer er overal feesten en plechtigheden plaatvinden.
Tot slot is een deel van de persoonlijke verhalen van (oud-)bewoners die in de verschillende hoofdstukken/blogs zijn aangehaald afkomstig uit het digitale archief van museum4045nu. De herinneringen van Gerard (Martens) komen van engelfriet.net